Yazarlığının yanı sıra bir dil bilimci olan J.R.R. Tolkien 3 Ocak 1892’de Güney Afrika’nın Bloemfontein şehrinde doğdu. Dile karşı büyük bir yatkınlığı bulunan Tolkien King Edward’s okulundayken yeni bir dil tasarlamaya başlar. Bu dil daha sonra bütün Orta Dünya dillerinin temeli olacaktır. Tolkien I. Dünya Savaşı’ndan sonra Oxford’da asistan olarak çalışmaya başladı. 1919 yılında başlamasına rağmen ancak 1933’te tamamlanabilen on dört ciltlik Oxford English Dictionary çalışmasında yer aldı [1]. Tolkien, kelime aşığı ve etimologdu. Dil, onun mesleği, hobisi ve sanatsal anlatım aracıydı. Antik ve modern olmak üzere yirmiye yakın dil bildiği söylenmektedir [2]. Tolkien’in oluşturmuş olduğu dillerde Fince ve Galce’nin yanı sıra Latince ve Yunancanın da etkileri görülmekteydi [3]. Tolkien, pek çok dil oluşturmuş ve bu dilleri de makaleleriyle temellendirmişti. Bu geniş çerçeve içinde yalnızca Orta Dünya’da yer alan temel dillere göz atacağız.
ELF DİLLERİ|
Antik Quendian
Cuivienyarna adlı efsaneye göre ilk elfler Cuiviénen Körfezi yakınında Eru Ilúvatar tarafından uyandırıldı. İlk uyanan Imin’di ve yanında eşi Iminyë yatıyordu. İkinci uyanan Tata oldu ve onun yanında da eşi Tatië yatıyordu. Üçüncü uyanan ise Enel’di, onun yanında da eşi Enelyë yatıyordu [4]. İşte Antik Quendian da elflerin uyanışlarından hemen sonra konuştukları ilk dildir. Antik Quendian, Ortak Elitya’ya ve birçok Avari diline bölünmüştür. Ayrıca etimolojileri de Kayıp Yol ve Diğer Yazılar adlı kitapta yayımlanmıştır.
Avarin
Uyanışın ardından elfler iki ayrı gruba ayrılır: Orta Dünya’dan ayrılıp Valinor’a gitmeyi kabul edenlere Eldar, Orta Dünya’da kalmayı tercih edenlere de Avari (gönülsüzler) denir [5]. Orta Dünya’da kalmayı kabul eden Avari kabileleri arasında dil birliği yoktu. Avari dilleri üç gruba ayrılmıştır: Batı Avarin grubu, Kuzey Avarin grubu ve Doğu Avarin grubu [6]. Aviri dillerinin tümü Avarin olarak adlandırılmaktadır.
Ortak Eldarin
Eldarlıların ya da diğer adıyla Batı Elflerinin [7] konuştuğu bir dildir. Başlangıçta Antik Quendian dilini konuşan Eldarlılar, Orta Dünya’dan ayrılmak için seyahate başladıklarında dilleri de zamanla değişmeye başlar. Öyle ki Beleriand’a ulaştıklarında wed-tā > westā (yemin etmek), -wō > - wā (minder) [8] gibi ses değişimleri görülmeye başlamıştı.
Quenya
Aman’da Noldor, Vanyar ve Teleri olmak üzere üç farklı elf kabilesi bulunmaktaydı. Quenya, Ortak Eldarin’den gelişen ve Aman’a ulaşan Telerin kabilesinden olmayan elfler arasında kullanılan bir dildi. Ayrıca Quenya genellikle Fëanor tarafından geliştirilen Tengwar alfabesi ile yazılmaktaydı. Noldorlular, Noldorin Quenya ve Vanyarlılar Vanyarin Quenya lehçesi konuşurlardı. Bu iki lehçe arasında çok az farklılık bulunmaktaydı. Noldorin Quenya ayrıca Orta Dünya’da konuşulan tek Quenya lehçesiydi. Galadriel’in söylediği Namárië şiiri de Yüzüklerin Efendisi’nde bulunan en uzun Quenya parçası olması hasebiyle önemlidir [9].
Ortak Telerin
Teleri kabilesi tarafından konuşulan Ortak Eldarin’den gelişen bir dildir. İlerleyen zamanlarda Telerin, Sindarin ve Nandorin olmak üzere üç kola ayrılmıştır.
İNSANLARIN KONUŞTUĞU DİLLER|
Taliska
Bëor ve Hador halklarının konuştuğu bir dildi. Bëor ve Hador (Marach) halklarının ataları Batı’ya göç ettiklerinde birdi. Kuzey Rhûn bölgesine geldiklerinde cücelerle tanıştılar. Bu tanışıklık zamanla dillerini de etkileyecektir [10]. Rhûn Denizi’nin kuzey kıyılarına geldiklerinde bu iki halk birbirinden ayrıldı. Daha sonra dilleri de birbirinden ayrılmaya başlamıştır [11]. Hador halkı kuzeylilerin atası olarak görülmektedir. Dilleri zaman içinde çeşitli kuzey dillerine ayrılacaktır. Bëor halkı ise Kara Elfler ile yakın ilişkileri sonucunda elflerin dilini öğreneceklerdir [12] Bu iki kabile Beleriand bölgesine ulaştıklarında iki farklı lehçe konuşur durumuna gelmişlerdi. Marach halkının dili daha saftı. Haleth halkı Kuzeylilerin anlamadığı Haladin dilini konuşuyorlardı. İlerleyen zamanlarda hem Sindarin dilini benimsemelerinden dolayı hem de Dagor Bragollach Savaşı’ndan sonra Bëör halkının çoğu katledildiği için Bëor halkının dilini konuşan neredeyse kalmadı [13]. Hador halkı ise dillerini muhafaza ettiler. İlerleyen zamanlarda bu halklar arasında Adûnaic dili yaygınlık kazandı. Taliska terimi ise maalesef belirsizdir. Kimi zaman saf Halethian dili için kullanılırken kimi zaman da Hadorian / Bëorian dilleri için kullanılmıştır.
Adûnaic
İkinci Çağ’da Númenorluların konuştuğu dildir. Hadorian dilinden türemiştir. Bëorian diliyle de bağlantısı vardır. Adûnaic, Numenorluların elinde bulunan Pelargir limanı üzerinden Batıil boyunca yayılarak ortak lisan hâline gelmiştir [14]
Westron
Dördüncü Çağ’da Numenorlular hükümet işlerinde Ortak lisanı kullanıyorlardı. Elf dillerinden de etkilenerek bu dili geliştirdiler. Numenor kralları döneminde geliştirilen bu Westron dili dört bir yana yayıldı. Westron dili insanlar ve Hobbitler arasında benimsendi [15]. Ayrıca Rohan Kralı Thengel, Westron’u saray dili olarak kullandığı bilinmektedir.
Hobbitish
Westron’un bir alt lehçesidir. Hobbitlere özgü bir dilin kaydı maalesef bulunmamaktadır. Bu sebeple eski zamanlarda da birlikte yaşadıkları insanların dillerini konuştukları düşünülmekte. Bree’ye yerleşmeden önce Rohirrim’e akraba olan bir dil konuştukları sanılmaktadır. Öyle ki Meriadoc, “Shire’daki Eski Kelimeler ve İsimler” adlı bir kitap yazmış ve Shire kelimeleri ile Rohirrim dili arasındaki benzerliği ortaya çıkarmıştır [16]. Hobbitlerin özel isimlerinin çoğu arkaiktir. Hobbit sözcüğünün kökeni ise unutulmuştur. Fakat “çukur inşa eden” anlamına gelen “holbytla” sözcüğünden geldiği düşünülmektedir [17].
Dale Dili
Dale halkının konuştuğu kuzey dillerinden biridir. Rohirrim ile bağlantısı bulunmaktadır. Dale dili Erabor Cüceleri tarafından da kullanılmıştır [18]. Rohirric Rohanlıların konuştuğu bir dildir. Rohirric, Rohanlıların atası olarak kabul edilen Éothéod’in konuştuğu dilden gelmektedir. Pek çok Hobbit ismi, Rohirric diline benzemektedir. Hobbitlerin ataları Anduin bölgesine vardıklarında Rohanlıların ataları ile yakın ilişkilerde bulundular. Bu durum dillerini büyük oranda etkilemiştir. Rohan dilinin adı konusunda ihtilaflar da bulunmaktadır. Tolkien bir yazısında Rohanese [19] sıfatı kullanmış olsa da bu terimi Rohan dili için kullanıp kullanmadığı net değildir. Tolkien açıkca Rohan diline özel bir isim vermemiştir. İlerleyen zamanlarda Rohan dili için Rohirric [20] ve Rohirrin terimleri de kullanılmıştır. Tolkien, Rohan dili ile Ortak Lisan arasındaki ilişkiyi Eski İngilizce ile Modern İngilizce arasındaki ilişkiye benzetmiştir. Bu sebeple Rohan dilini Eski İngilizce ile temsil etmiştir. Rohirric, ayrıca İskandinav isimleri de içermekteydi. İskandinav ve Anglo-Saxon hükümdarları gibi Théoden’in kral sıfatını isminin önüne değil, arkasına (Théoden King) alması da dikkat çekicidir [21]. Eski İngilizcenin etkisinin görüldüğü bazı Rohan isimleri:
•Éomer, “savaş atı” anlamına gelen eoh ve “ünlü” anlamanına gelen mære sözcüklerinden gelmektedir.
•Éowyn, “savaş atı” anlamına gelen eoh ve “neşe” anlamına gelen wynn sözcüklerinden gelmektedir.
•Fram, “güçlü” anlamına gelen fram sözcüğünden gelmektedir.
•Freca, “savaşçı” anlamına gelen freca sözcüğünden gelmektedir.
•Théoden, “bey ya da reis” anlamına gelen þéoden sözcüğünden gelmektedir [22].
DİĞER HALKLARIN DİLLERİ|
Khuzdul
Cücelerin konuştuğu gizli bir dildir. Cüceler bu dili kendilerini yaratan Aulë’den öğrenmişlerdir. Cüceler tarafından gizli tutulduğu için yabancılar “Baruk Khazâd! Khazâd aimênu!” gibi yalnızca savaş çığlıklarını bilmektedirler. Orta Dünya’daki dillerin birçoğu uzaktan veya yakından elf dilleriyle bir bağlantısı olsa da Khuzdul’un, elf dilleriyle bağlantısı yoktur. Fakat Khuzdul ile Taliska arasında benzerlikler bulunmaktadır. Khuzdul gizli bir dil olmasına rağmen Orta Dünya’nın ilk çağlarında cüceler ile insanların yakın ilişkileri sonucunda insan dillerini etkilemiştir. Cücelerin dilleri ile İbranice arasında da benzerlikler bulunmaktadır. Hatta Tolkien, Naomi Mitchison’a gönderdiği mektupta Cüceler ile Yahudiler arasında bazı benzerliklerin bulunduğunu belirtmiştir [23]. Cücelerin ayrıca Iglishmêk adı verilen kendilerine özgü bir işaret dili de bulunmaktaydı.
Entish
Entlerin antik bir dilidir. Yabancılar için oldukça yavaş bir dildir. Eski Ent dilinde tonlamalar çok önemliydi. Bu sebeple öğrenilmesi çok zor bir dildir. Hatta elflerin bile bu dili öğrenemedikleri söylenmektedir. Entler günlük işlerde Yeni Ent dilini kullanırlardı. Entlerin elflerden öğrendikleri Quenya dili, Yeni Ent dilini fazlasıyla etkilemiştir.
Valarin
Yaratıcı Eru’nun ilk yarattığı ve kendisine en yakın olan varlıklara Valar adı verilmiştir. Valar, Elfçe güç anlamına gelen vala sözcüğünün çoğul biçimidir ve “güçler” anlamına gelmektedir. Valarin de Valar’ın dilidir. Aynı zamanda Arda’nın en eski dilidir. Valar’ın bir dile ihtiyaçları yoktu. Onlar melodilerle yahut telapatiyle de iletişim kurabiliyorlardı. Kara Lisan Kara Lisan, Sauron tarafından Mordor hizmetkârları arasında konuşulan tek bir dil olmak üzere oluşturulmuştur. Fakat Sauron’un ilk yenilgisinden sonra Nazgûl hariç herkes tarafından unutulmuştur. Daha sonra Kara Lisan Barad-dûr ve Mordor’un komutanlarının dili olduysa da çok yaygınlık kazanamamıştır. Tek Yüzük’ün üzerindeki yazılar Kara Lisan ile yazılmıştır: Ash nazg durbatulûk, ash nazg gimbatul, / Hepsine hükmedecek bir yüzük, hepsini o bulacak, ash nazg thrakatulûk agh burzum-ishi krimpatul. / Hepsini bir araya getirip karanlıkta birbirine bağlayacak.
*
*
*
Tolkien için dil, kurgudan önce gelir. Onun oluşturmuş olduğu evrenin temelinde de dil vardır. Diller, aynı zamanda temsil ettiği halkın karakter özellikleri ve kültürleri üzerine de ipuçları vermektedir. Elfler, daha lirik ve estetik bir dile sahipken cücelerin dili daha sert seslere sahiptir. Tolkien, yalnızca dil oluşturmakla kalmamış bu dillere Sarati, Run, Tengwar, Cirth gibi alfabeler de icat etmişti. Bu evrenin sınırlarına hâkim olmak ve özünü anlayabilmek için Tolkien tarafından oluşturulan yapay dillere de hâkim olmak gerekir. Tolkien yaratmış olduğu dillere yalnızca dilbilimci hassasiyetiyle yaklaşmamış, estetik bir kaygıyı da göz önünde bulundurmuştur. Tolkien’in kurgu dünyası yukarıda bahsettiğimiz dillerden daha fazlasını barındırdığı âşikar. Ümit ediyorum ki aralık bıraktığımız bu kapıdan içeri girer ve Orta Dünya kurgusunun yanı sıra dil zenginliğinin de keyfine varırsınız.
Kaynakça
1. Arne Zettersten, J.R.R. Tolkien’s Double Worlds and Creative Process: Language and Life, Palgrave Macmillan, 2011, s. 14.
2. Ross Smith, Inside Language: Linguistic and Aesthetic Theory in Tolkien, Walking Tree Publishers, 2007, s. 7.
3. Smith, s. 12.
4. J.R.R Tolkien, editör: Christopher Tolkien, The War of the Jewels, HarperCollins, 1994, s. 420.
5. J.R.R Tolkien, Silmarillion, çev: Berna Akkıyal, İthaki Yayınları, İstanbul 2007, s. 121.
6. J.R.R Tolkien, editör: Christopher Gilson “Comparative Tables”, Parma Eldalamberon, Sayı: 19, s. 18.
7. J.R.R. Tolkien, Yüzüklerin Efendisi, çev: Çiğdem Erkal İpek, Metis Yayınları, İstanbul 2007, s. 1011.
8. Helge Kare Fauskanger, (editör) Vicente S. Velasco, “The Evolution from Primitive Elvish to Quenya”, s. 16. Bu makale https://folk.uib.no/hnohf/ sitesinde yayımlanmıştır. [Erişim Tarihi 20.08.2018]
9. Tolkien, Yüzüklerin Efendisi, s. 365- 366.
10. Tolkien, The War of the Jewels, s. 201 - 214.
11. J.R.R. Tolkien, Christopher Tolkien, The Peoples of Middle-Earth, Houghton Mifflin Harcourt, 1996, s. 373 - 374.
12. Tolkien, Silmarillion, s. 316-317.
13. Tolkien, Silmarillion, s. 322-325.
14. Tolkien, Yüzüklerin Edendisi, s.1011.
15. Tolkien, Yüzüklerin Edendisi, s. 1010 - 1011.
16. Tolkien, Yüzüklerin Edendisi, s. 29.
17. Tolkien, Yüzüklerin Edendisi, s. 1012 - 1013.
18. Humphrey Carpenter, Christopher Tolkien, The Letters of J.R.R. Tolkien, Houghton Mifflin, 144. mektup.
19. J.R.R. Tolkien, editör: Carl F. Hostetter, “The Rivers and Beacon-hills of Gondor”, Vinyar Tengwar, Sayı: 2, s. 8.
20. J.R.R. Tolkien, editör: Christopher Gilson, “Words, Phrases and Passages in Various Tongues in The Lord of the Rings”, Parma Eldalamberon, Sayı: 17, s. 218.
21. http://tolkiengateway.net/wiki/Rohan_ language#Inspiration [erişim tarihi 26.08.2018].
22. https://en.wikipedia.org/wiki/Rohirric#Etymology [Erişim tarihi 26.08.2018].
23. Carpenter, Tolkien, The Letters of J.R.R. Tolkien, 176. mektup.
Comments